Bu derleme, gelecekte Türkiye’de de yapılabilecek Via Ferrataların proje aşamasında dikkat edilmesi gereken konular ve etik hususlar ile ilgili, yetkili karar mercilerin ve meraklılarının farkındalık seviyelerini artırabilmek amacı ile yazılmıştır. Via Ferrata konsepti, tarihçesi ve Alplerdeki via ferratalar ile ilgili veriler paylaşıldıktan sonra yazının asıl amacına yönelik "Via Ferrata Kriterler Kataloğu"nun çeviri kısmına geçilecektir. Bu kısımda arada birkaç ilave not dışında doğrudan çeviri yapılmıştır. Çünkü artık Avusturya’da yaşamam ve daha çok Alpler’de tırmanmam nedeniyle Türkiye’de yapılması muhtemel Via Ferratalar için şahsi yorum yapmamın doğru olmadığı kanaatindeyim. Yazıda ayrıca Via Ferrata inşasına yönelik teknik konulara, ilgili standart ve normlara, zorluk seviyeleri vs gibi teknik konulara da değinilmeyecektir. Kaza ve risklere yönelik bilgi sahibi olunabilmesi için tırmanış sırasında kullanılması gereken ekipmana dair birkaç önemli noktadan bahsedilip, kaza istatistikleri paylaşılacaktır.
Derlemeyi yazma kararını verirken kendimi Türkiye’de bir ilin veya ilçenin valisi, kaymakamı, belediye başkanı veya bir milli parkın müdürü yahut tarım ve orman bakanlığı şube müdürü gibi böyle bir projenin resmi onayını verebilecek bir makamın yerine koydum. Sunulan projenin muhtemelen bölgedeki doğa sporu, turizm aktivitelerini canlandırmak üzere hazırlanmış olacağını varsaydım. Projeyi sunanların ise bölgede doğa turizminden geçimini sağlayan şirketler, kültür ve turizm vakıfları gibi vakıflar, belki bir doğa sporları kulübü vb şahıslar/taraflar olabileceğini tahmin ettim. Yanı sıra projeyi hazırlayanların ve talep edenlerin penceresinden de bakmaya çalıştım.
Türkiye’de ilk (bildiğim kadarı ile tek) Via Ferrata’nın 2019 yılında yapıldığını ve ilerleyen yıllarda yenilerinin yapılması ihtimali göz önüne alınırsa; projeyi sunan veya onaylayacak olan ve tabii ki varsa bölgede dağcılık ve kaya tırmanışı gibi sporlarla ilgilenen kısacası bir Via Ferrata projesinden etkilenecek tüm taraflar ve gruplar için, işin ilk çıktığı ve dünyadaki en çok Via Ferrataya ev sahipliği yapan Avusturya’dan bazı dokümanlara Türkçe kayıtlarda da erişilebilmesinin önemli olabileceği kanaatindeyim.
Via Ferrata nedir ve tarihsel gelişim süreci nasıl ilerlemişti?
Via Ferrata italyanca bir terimdir. Türkçe çevirisi ‘demirden yol’ olarak yapılabilecek bu terim ülkemiz de dahil olmak üzere dünyada Almanca konuşulan ülkeler dışında yaygın olarak doğrudan kullanılmaktadır. Almanca konuşulan ülkelerde ve Italya’nın Süd-Tirol bölgesinde ise “Klettersteig” olarak isimlendirilir. Klettersteig tırmanış patikası - yolu anlamına gelmektedir.
Via Ferratalar dağlarda, vadilerde vb. kayalık yüzeylerde sabit hatlar, çelik halatlar, hatta bazen merdivenler ile emniyeti tamamen sağlanmış rotalardır. UIAA’nın sitesinde, ‘Via Ferrata tırmanış ile doğa yürüyüşü arasında bağlantı noktasıdır’ şeklinde tanımlanmıştır.[1]
Alplerde dağ köylülerinin dar pasajlarda kısa etaplı geçişler için kurdukları basit sistemleri dikkate almazsak; ilk ‘gerçek’ Via Ferrata 1843 yılında Dachstein Profesörü olarak da bilinen, bölgede buzul araştırmaları yapan jeolojist Friedrich Simony önderliğinde Avusturya’nın Dachstein dağının zirvesine yapılmıştır. Bunu takiben 1869 yılında yine Avusturya’nın Grossglockner dağına ve 1873 yılında Zug Spitze dağına Via Ferratalar kurulmuştur. 1914 yılında 1. Dünya Savaşı sırasında Dolomitler Avusturya-Macaristan yönetimi altında iken Italyanlara karşı bu dağlık bölgede savaşılmıştır. Birliklere silah ve mühimmat taşımak amacı ile yapılan birçok Via Ferrata günümüzde tırmanış/turizm amaçlı halen kullanılmaktadır.[2]
1990’lardan 2000’lere Via Ferratalar daha çok ticari bir anlam kazanmıştır ve bu 10 yıl Avusturya’da “Klettersteig Boom” yani “Via Ferrata Patlaması” olarak geçer. Turizm aktivitelerinin artması ve ziyaretçileri cezbetmesi sebebiyle teşvik edilmiştir. Yerel topluluklar, doğa sporları merkezleri, teleferik şirketleri, dağ evleri vb. grupların talebi, alpin kulüplerinin sürekli katılımı ile birçok yeni rota yapılmıştır.[3]
Alplerde Via Ferrata Sayıları (2020)[4]
♦Avusturya: 712
♦Italya: 540
♦Almanya: 275
♦Fransa: 241
♦Isviçre: 191
Türkiye için yaptığım internet araştırması sonucu; yeri Kemaliye/ Erzincan’da olmak üzere bir adet Via Ferrata bulabildim.
BLOKAJ (Kilitlenme) VE KAZA ISTATISTIKLERI
Bu bölümdeki veriler Alman Alpin Kulübünün (DAV) 2016/2017 dağ kazaları raporundan doğrudan alınmıştır. DAV diğer alpin kulüplere kıyasla çok daha fazla üyeye sahip olduğu için ve bu tip istatistik raporlarında ne kadar çok bilgi/sayı o kadar doğru sonuç olduğu için DAV raporunu seçtim. Yine aynı rapordan da görüleceği üzere Almanlar da doğa sporları için çoğunlukla (%55) Avusturya’yı tercih etmektedir.
Açıkçası bu kısımda çevirirken zorlandığım terimler var, çünkü her terimin direkt Türkçesi (bildiğim kadarı ile) yok ve ben bu terimleri kendim bulmak istemediğim için kısaca açıklayacağım. Örneğin “Bergsteigen” dağcılık demektir. “Hochtourgehen” de 3000 m üzeri zirve yürüyüşü gibi çevrilebilir. Burada kilit farklılık tırmanış kelimesidir. Yani kaya veya buz yüzeyinde tırmanış hamleleri olmadığı sürece dağcılık altında toplanmıştır. Klettersteig yani Via Ferratalar dağcılık grubu altındadır. Zorlu dağcılık olarak çevirdiğim kısım da yine tırmanış içermeyen, sadece daha zorlu bir dağ yürüyüşüdür.
Diagram A; 2002 yılından 2017 yılına kadar aşağıdaki dağ sporlarında meydana gelen Blokaj (kilitlenme) vaka oranlarını toplam üye sayısına kıyasla göstermektedir. Blokaj, sakatlık veya ölüm gibi bir kaza olmadığı halde arama kurtarma ekiplerine yapılan aramaları tanımlamaktadır. Blokajı yani kilitlenmeyi yaşayanlar kaza geçirmezler ancak geldikleri yerden geri dönmek de istemezler. Kısacası hareket edemezler. Çalışmada, blokaj oranlarının yüksekliği; kaybolmalar veya faaliyet sırasında bloke olanların, cep telefonları vasıtasıyla arama kurtarma ekiplerine kolayca ulaşabilmesiyle ilişkilendirilmiştir.
Diagram A: Blokaj vakaları - DAV (Alman Alpin Kulübü) Alpinunfallstatik 2016/2017Avusturya’da 2008-2018 yılları arasında Via Ferratalarda yapılan kurtarma operasyonlarının yarısından fazlası aşırı yorgunluk, kaybolmak veya blokaj (kilitlenmek) nedeniyle gerçekleşmiştir. (Ref: Mortality in Via Ferrata Emergencies in Austria from 2008 to 2018)
Diagram B: 1 Kasım 2015 – 31 Ekim 2017 Tarihleri Arasında Yaşanan Kazaların Dağ Sporu Disiplinlerine Göre Dağılımı - DAV (Alman Alpin Kulübü) Alpinunfallstatik 2016/2017
Diagram C: Dağcılık altında ancak Zorlu Buz Kaya veya Alpin Stil Tırmanış dışında görülen kaza oranları (1 Kasım 2015 – 31 Ekim 2017 tarihleri arasında) - DAV (Alman Alpin Kulübü) Alpinunfallstatik 2016/2017VİA FERRATA Setinin Önemi
Via Ferrata tırmanışı için özel olarak tasarlanmış ekipmanı kısaca tanıtmak istiyorum. Via Ferratalar çelik halatlar ile döşenmiş sabit hatlar oldukları için dinamik değil statiktir. Yani sistem kaya ve buz tırmanışı sırasında kullanılan dinamik ipler gibi esnemez yani düşmenin oluşturduğu enerjiyi absorbe etmez. Bu nedenle bel kemerinizden esneyen bir sistem kullanmazsanız, düşmenin tüm yükü bele biner ve sonuç olarak sakatlıklar kaçınılmaz olur. Şok emici bir Via Ferrata seti kesinlikle çok önemlidir. Bu konu hakkında görsel açıklayıcı bilgi için; https://www.yuksekisler.com/petzl/teknik_bilgiler/spor-tirmanis/via-ferrata/neden-via-ferrata-icin-ozel-bir-lanyard-kullanmali/
Avusturya’da 2008-2018 yılları arasında Via Ferratalarda görülen ölümlü kazaların yarısından fazlası doğru emniyet malzemesini kullanmamak veya hiç emniyet malzemesi kullanmamak sebebi ile olmuştur. [5]
Via Ferrata Kriterler Kataloğu (Çeviri) [6]
Önsöz
Via Ferrata tırmanmak, Alpin sporlar arasında eğlenceli ve popüler, ayrı bir dal olarak kabul edilir. Gerek alpin kulüplerinin gerek özel hizmet sağlayıcılarının eğitim programlarında önemli bir yere sahiptir. Via Ferratalar, yeterli dağcılık ve tırmanış eğitimi olmayan çok geniş bir insan grubuna da zorlu kaya yüzeylerinde tırmanma imkanı sağlar. Modern Via Ferratalar; konum, ekipman ve kullanım fonksiyonu açısından doğa yürüyüşüne kıyasla spor kaya tırmanışına daha yakın konumlandırılır.
Bu faktörlerin bir sonucu olarak geçmiş yıllarda Alpler genelinde yeni Via Ferrataların açılması yönünde bir trend gözlemlenmiştir. Alpin kulüpleri temelde bu trendlere karşı eleştireldir. Aynı zamanda doğaya ve çevreye zarar verilmemesi ve yeni Via Ferrata inşaat projelerinde dağ sporları ve alpin kulübü teknik emniyet standartlarının planlama ve uygulamada dikkate alınması hedeflenmelidir.
Sonuç olarak yeni Via Ferrata inşası projelerinde alpin kulüpleri şubelerinin kendilerine de karar verme noktasında imkan tanınmalıdır. Alpin kulüplerinin alpinizmin bu konusundaki yeterliliği uzun dönemde sadece bu şekilde korunabilir. Aşağıdaki katalog yeni bir Via Ferrata inşasında alpin kulüplerinin bakış açısından dikkat edilmesi gereken hususları barındırır.
(Çevirmen Notu; Çeviride bahsi geçen alpin kulüplerini ve şubelerini düşünürken Türkiye koşullarında aşağıdaki grupların hepsini kapsayacak şekilde ele almakta fayda vardır. Türkiye Dağcılık Federasyonu ve şubeleri, üniversitelerin dağcılık kulüpleri, diğer dağcılık ve tırmanış kulüpleri… Çünkü, Avusturya Alpin Kulübü kuruluş tarihi 1862 olup 2019 yıl sonu üye sayısı 598.670 dir[7] (Nüfusa oranla %7). Alman Alpin Kulübü kuruluş tarihi 1869 olup üye sayısı 1.351.247 dir [8] (Nüfusa oranla %1.5). Türkiye Dağcılık federasyonu 1936 yılında kurulmuş olup üye sayısı yaklaşık 65.000 [9]( Nüfusa Oranla % 0,008). )
1. İletişim
Yeni bir Via Ferrata inşaasında bu dağa/zirveye/tepeye/vadiye vs. çıkan her kesimin görüşleri açık bir şekilde alınmalıdır. Aşağıda belirtilen grupların hepsi ile resmi olmayan bir iletişim ağı aracılığıyla proje detayları tartışılmalıdır.
Dikkat edilmelidir ki; yeni bir via ferrata inşaasında aşağıdaki grupların herhangi birisi ile bir anlaşmazlık ihtimali vardır, yine de bu grupların hepsi ile önceden iletişim kurulmalıdır.
Henüz planlama aşamasında bu gruplar ile yapılan tartışma sonuç vermez ise, daha ileri prosedürler dikkate alınmalıdır.
Proje planlama aşamasında ve öncesinde tahsis edilecek açık iletişim şekli, Via Ferratanın kabul görmesi adına çok önemli bir gerekliliktir.
İlgili Gruplar ile Anlaşmak:
Toprak Sahibi
Via Ferratanın bulunduğu konumdaki ve ona yaklaşım yolundaki tüm toprak sahiplerine ulaşılmalıdır.
İnşaat için izin alınmalıdır.
Alpin Kulüp Şubeleri
Alpin Kulübünün hangi iş kolu/bölümü projeyi idare etmektedir? Bu detaylandırılmalıdır.
Proje detayları proje çevresinde ve sınırlarda bulunan diğer Alpin kulüplerine de bildirilmelidir.
Tırmanıcılar
Via Ferratalar genel olarak tırmanıcıların tırmandıkları duvarlarda veya bu duvarların etrafında olduğu için yerel tırmanıcılar araştırılmalıdır ve onlara ulaşılmalıdır.
Var olan bir tırmanış rotasını rahatsız etmemek için aktif tırmanıcılar ve/veya bölgede rotaları açan ilk tırmanıcılar ile bilgi alışverişi çok önemlidir.
Dağ Arama Kurtarması
Bir Via Ferrata projesi dağ arama-kurtarma ekiplerine bildirilmelidir.
Yerel Yönetim ve Çevre Koruma Makamları
Her halükarda proje aşamasında ,mümkün olan en erken vakitte, yerel yönetimler ve bölgedeki çevre korumadan sorumlu makamlar ile iletişime geçilmelidir.
Bu konu aynı zamanda araç park yeri ve Via Ferrata rotasına ulaşım ile de ilgilidir.
Avcı, Ormancı, Yaylacılar
Via Ferrata avcıların, ormancıların veya dağlık bölgede hayvancılık, yaylacılık yapanların kullandıkları bir bölgede ise bu gruplara da bilgi verilmelidir.
2. Yasal Sorumluluk
Çevre Koruma
Çevre Koruma ile ilgili yasal onaylar ilgili makamlarca onaylanmalıdır. Burada yerel, ulusal ve uluslararası düzenlemeler dikkate alınmalıdır.
Emniyet Mesuliyeti
Proje inşaasını yapan taraf Via Ferratanın inşaat emniyet güvenliğinden ve düzenli tamir bakımından sorumludur. Yerel alpin kulübü ise yılda en azından bir defa, sezon başlangıcında ilgili emniyet şartlarının sağlanıp sağlanmadığını kontrol etmek ile mesuldür. Eğer standartları sağlamayan bir hata görülürse Via Ferrata hemen kullanıma kapatılmalıdır.
Toprak Sahibi
Bir Via Ferrata’nın inşaası toprak sahibinin yazılı izni olmadan başlayamaz.
İnşaat ruhsatı
Via Ferratalar yapısal inşaat statüsünde oldukları için yetkili makamlardan inşaat ruhsatı onayı şarttır.
3. Dağ Sporları Açısından Bakış
Dağ sporları açısından bakıldığında bir Via Ferrata bölgenin güvenlik ve kullanım sıklığı açısından çok büyük bir etkiye sahiptir. Bölgeyi kullanan diğer gruplar ile bir çekişmeden uzak durulmalıdır.
Hedef Grup
Hedef grup iyi tanımlanmalıdır ki Via Ferratanın zorluk derecesi, tasarımı, homojenite ve uzunluk gibi konular hedef gruba hitap edebilsin.
Alpin Tehlikeler
Taş düşmesi (örneğin rota üzerinden geçen başka bir rota), yıldırım düşmesi gibi tehlikeler önceden hesaba katılarak Via Ferratanın güzergahı belirlenmelidir.
Tırmanış Rotalarına Etkisi
Yeni bir Via Ferrata projesi kesinlikle önceden var olan bir tırmanış (spor,geleneksel) rotasını etkilememelidir. Bu konuda bir şüphe/tartışma var ise, lokal tırmanıcılar ile iletişime geçilmeli ve konsensüs oluşturulup yeni bir Via Ferrata ile var olan tırmanış rotasının geleceği tartışılmalı ve değerlendirilmelidir.
Tırmanış Zirvelerinin Korunması
Zirvesine sadece tırmanılarak çıkılan dağlara ve zirvelere kesinlikle Via Ferrata yapılamaz.
Bilgilendirme ve İletişim
Via Ferrata girişine Via Ferratalara yönelik tehlikeleri açıklayıcı ve kullanılması gereken doğru ekipmana yönelik uyarıcı ve bilgilendirici tabelalar vs. konulmalıdır.
Zorluk ve Geri Dönme Olanağı
Bir Via Ferratanın genel zorluk derecesi Via Ferratanın girişinde bildirilmelidir. Bu zorluk, Via Ferrata skalasına uygun olarak derecelendirilmelidir. Via Ferratanın çeşidine göre geri dönme imkanı da düşünülmelidir.
Kullanım Ömrü
Bir Via Ferrata uzun süre kullanılacağı ön görüsüyle yapılmalıdır. Çünkü Via Ferrata kullanılmasa bile inşa edilen sistem orada uzun süre duracaktır.
4. Terminoloji
Sadece çelik bir halat veya sabit bir hat Via Ferrata demek değildir. Geçmişe dayanan gelenekler ve yeni via ferrata trendleri tırmanışın zorluğundan bağımsız olarak çok çeşitli şekillerde iple emniyeti sağlanmış tırmanışları da içerir. Aşağıdaki sınıflandırmada bu konuda sıklıkla kullanılan terimler belirtilmiştir. Bir Via Ferratayı sadece bu terimlerden birisinin içerisine sokmak zordur, çünkü birçok sabit hatlı çıkış karışık etaplar içerebilir.
♦Sportif Via Ferrata
Çoğunlukla çok dik kaya etaplarından çelik halatın doğrudan geçtiği sportif Via Ferratalardır. Çıkış için ortalamanın üzerinde kondisyon ve Via Ferrata seti şarttır. (Bazı spor Via Ferratalarında çelik asma köprü veya taşıyıcı vagonlu muhteşem sistemler de bulunur.)
♦Klasik Via Ferrata
Sportif Via Ferratalara kıyasla daha yatık yüzeyli kaya etaplarında bulunan ve yine içinden çelik halat geçen Via Ferratalardır. Via Ferrata seti şarttır.
♦Sabit Emniyetli Çıkış
Çıkış/tırmanış komple çelik halat içermez ve bazı gerekli kısımlarda sabit hatlarla emniyet imkanı verilir. Ancak Via Ferrata seti şart değildir.
♦Tırmanışcı Sabit Hattı
Renkler veya isimler ile işaretlenmiş III dereceye kadar kaya tırmanış etapları içeren ve serbest (emniyetsiz) tırmanılan, kilit etaplarında sabit ip veya çelik halat barındıran hatlardır.
Sonuç
Alplerde Via Ferrata patlaması olarak geçen 90’lı yıllardaki Via Ferratalar öncelikle turizm faaliyetlerine yönelik ticari kaygılar ön planda tutularak yapılmıştır. Bununla aynı doğrultuda gerekli izin işlemleri de inşaat ruhsatı gerektirecek boyutta izinler gerektir ve inşasına yönelik standart bir norm vardır. İnşaat ruhsatı ve çevresel etkileri açısında gerekli resmi onaylara ek olarak proje aşamasında bölgeyi kullanan diğer gruplar ile iletişimin çok önemli olduğu hem etik açıdan hem de olası kazaları önlemek açısından defalarca vurgulanmıştır. Ne Via Ferratayı kullananların tırmanıcıları ne de tırmanıcıların Via Ferrata kullananları tehlikeye sokması için rotalar kesişmemeli, birbirinin üzerinden geçmemelidir. Bir Via Ferrata sadece tırmanılarak gidilen bir zirve üzerinde asla yapılmamalıdır. Bu uyarılar çerçevesinde inşa edilen bir Via Ferratanın girişinde kullanılması gereken ekipmana ve Via Ferratanın zorluk derecesine yönelik uyarılar konulmalıdır. Via Ferrata inşasını talep eden ve inşa edenler aynı zamanda Via Ferratanın tamir bakımına ve güvenliğine yönelik tüm sorumluluğu üstlenirler. Via Ferratalarda ölüm oranı yaşanan kazaların %3,7’si olup bunun çoğu emniyet malzemesi kullanmamak veya hatalı emniyet malzemesi kullanmaktan kaynaklanır. Yaşanan kazaların %50’sinden fazlası ise aşırı yorulma ve bloke olma (kilitlenme) gibi sakatlanma olmayan kazalardır.
Ali Kayaturan
Viyana / 23.05.2020
Teşekkür: Derlemeyi özenle gözden geçirip düzenleyen sevgili eşime teşekkür ederim.
İletişim: alikayaturan[at]gmail[nokta]com
[1] https://www.theuiaa.org/mountaineering/via-ferrata/
[2] https://www.bergsteigen.com/produkte/entstehung-geschichte-und-entwicklung-der-klettersteige/
[3] https://www.theuiaa.org/documents/sport/Via-Ferrata-Brief-History-and-Difficulties.pdf
[5] Mortality in Via Ferrata Emergencies in Austria from 2008 to 2018
[6]https://www.alpenverein.at/handbuch_wAssets/docs/alpenverein/Klettersteige_Kriterienkatalog_Endversion.pdf
[7] https://www.alpenverein.at/portal/news/aktuelle_news/2020/2020_01_29_PK-mitgliederstatistik.php
[8] https://www.alpenverein.de/der-dav/der-dav-in-zahlen-fakten_aid_10232.html